एक साठवण - शिंदेवाडी ते शिवनेरी व्हाया ट्रान्झीट कॅम्प- भाग १
शिंदेवाडी...
मी आठ वर्षाचा होतो. त्यामुळे मला जुन्या शिंदेवाडीचे दिवस अंधुक आठवतात. तळाला चाळीचा गोल कमानीचा बोगदा आठवतोय. बोगद्याजवळ मोडक्या स्टुलासकट न्हावी आठवतो.
चाळीत माळ्यावरच्या गॅलरीच्या शेड्यावर उभ्या शिगांची खिडकी आठवतेय.
आमच्या शेजारी चिंदरकर, राणे, तनपुरे, शिर्सेकर, लोकरे, नागलेकाका, मसुरकर, विचारे आजोबा, रेल्वेत काम करणारे शर्मा, मालुसरे रहात. सारेजण एकत्र कुटुंबासारखी होती.
जुन्या शिंदेवाडीच्या आठवणींना उजाळा यावा म्हणून खूप वर्षापुर्वी मी कलेश्वर सोसायटी मुलुंडला मालुसरे आजीना, आशाताई मालुसरे यांना भेटायला गेलो होतो. पण मालुसरे आजी दुबईला मुलाकडे ( नाव कुमार असावं) गेल्या होत्या.
ब्लॅकआऊटच्यावेळी घरात लाईट चालू होती म्हणून मैदानातून कोणीतरी माझ्या आजोबांचा उद्धार (वो कलिंगड) केलेला आठवतो.
भल्या सकाळी आपल्या चाळीच्या चार माळ्याच्या चार खोल्या कोसळल्या. त्यात आमचीही एक खोली कोसळली. खोलीतले आमचे साळगांवकरांचे स्टीलमन कपाट लिफ्टसारखे खाली धसरत आले. १८ गेजच्या त्या कपाटाला फक्त पाठीमागेच चेपले होते. चार माळ्यावरुन घसरले पण व्यवस्थित होते पाहुन स्टीलमनच्या साळगांवकरांनी फुकटात रिपेअर करुन दिले.
ट्रांझिस्ट कॅम्प
सायनच्या खाडीतून भांड्यांसाठी काळा साबण काढुन आणणारे आमचे हात आणि गटारात हात घालून बॅाल, विटी काढणारे ते खरुजलेले दिवस आठवतात.
त्या खरुज, खांडकांनी भरलेल्या हातांना औषध लावण्यासाठी ज्यांच्याकडे जात असू ते प्रेमळ डॉक्टर तांडेल ( श्री. विष्णु तांडेल यांचे भाऊ) आठवतात.
इंग्रजीचं (तडखरकर व्याकरणमाला) महत्व समजून उमजून ते मेहनतीने संध्याकाळी आम्हाला शिकवणारे आणि कधी कधी कान ओढणारे कडक शिस्तीचे सुरेश मोरे आठवतात.
मातीतल्या खेळातून शारिरीक जडण घडण विकसीत होण्यासाठी विकास क्रीडा मंडळाच्या माध्यमातुन संध्याकाळी अगदी आवडीने शाखा चालवणारे श्री. बाबल साळगांवकर, श्रीधर मळगांवकर आठवतात.
लंगडी, कबड्डी, साखळी साखळी सारखे मातीतले खेळ खेळून दमछाक झाल्यावर मालाडचा म्हातारा शेकोटीला आला. हे एका सुरात टाळ्यांच्या गजरात गाणे म्हणणारे ते सुरमयी संध्याकाळचे जगणे होते.
ट्रांझिस्ट कॅम्पमध्ये राहत असूनही नवरात्रीचे भारावलेले ते दिवस. सोनावालाच्या छप्पर टाकलेल्या खळ्यात देवीची मुर्ती घडण्यापासून ती मंडपात स्थान्नापन्न होईपर्यंत भाविक ट्रांझिस्ट कॅम्पातून दादरला येत; असं मी ऐकलं होतं.
डॅाक्टर म्हटला की तो गंभीर चेहऱ्याचा, मोजकं बोलणारा... आ करा जीभ बाहेर काढा, श्वास घ्या श्वास सोडा. असे नेमकी वाक्य बोलणारा. पण डॅाक्टर माला वेगळी ...हटके. चुकून डॅाक्टर झाली असं वाटायचं, खरं तर ती हिरोईन व्हायला हवी होती. दिसायला खूपच सुंदर. सिनेमाच्या नट्या फिक्या पडतील अशी उंच आंबाड्याची डॉक्टर माला नजरेत आजही डोलू लागते. कारण नसताना खोटा आजार अंगावर घेत डॅाक्टर मालाच्या दवाखान्यात बायको सोबत शिरणारे नवरे “सुख म्हणजे नक्की काय असतं “ ते नवऱ्याच्या चेहऱ्यावर दिसू लागे!
“डॅाक्टर माला दवाखाना'' डॅाक्टरच्या नावाचा बस स्टॅाप असणारा हा मुंबईतला एकमेव बसस्टॅाप.
बनियान, चटेरीपटेरी चड्डी घालून पायावर पाय टाकून बसलेले मानसिंग राणे आणि त्यांचं टिपॅायवरचे दुकान आठवते.
तायशेट्ये काकांच्या घरात बनणारी शेव गाठीयाच्या घमघमीत वासाने भुक चाळवायची.
सुंदर विहारचा उसळपाव आठवतो. उसळपावावरुन आठवलं रवी महाडीकच्या वडिलांना रेसकोर्समध्ये जॅकपॅाट लागला होता. त्या निमिताने त्यांनी एक सिनेमा रस्त्यावर दाखवला. हिवाळेकरांच्या दरवाजात मोठाला पडदा बांधून सिनेमा पाहीला. मजा आली. दुसऱ्या दिवशी रवीने आम्हाला सुंदर विहारला उसळपावची पार्टी दिली होती. संध्याकाळी बाबल साळगांवकर काका शाखा चालवायचे तिथे आमचे सिनियर म्हणायचे, ``रवीच्या वडिलांना घोडा लागला म्हणून सिनेमा आणि पार्टी दिली.
ट्रान्झीट कॅम्पचा विषय आला की तनु आणि खरबी ह्यांनी केलेल्या शिक्षाही आठवतात....
-------------------------------
एक साठवण - शिंदेवाडी ते शिवनेरी न्हाया ट्रान्झीट कॅम्प - भाग २
शिवनेरी
भल्या पहाटे उठून गेस्ट हाऊसकडे लाईन लावून वसंतशेटकडून गुलाबं घेण्याचा आनंद काही औरच होता.
एक पाय घासत चालणारी खाष्ट वाटणारी, पानाने तोबरा भरुन सतत बडबड करणारी, लादी भांडी धुणारी, मेहनती पण आईच्या मायेची अशी नववारीतली क्रिस्ना मावशीची आठवण येते.
दहशतीचे चेहरा काय असतो ते क्रिस्ना मावशींचा मुलगा पोलिसांच्या गोळीने लंगडा झालेला लंगडा पांड्या आठवतो.
एक खांदा खाली करुन बाबल्या बाबल्या है म्हणत चालणारा हाफ पॅंटवाला बाबल्या आठवतो.
उंच शिडशिडीत कान्या शरद भाय आठवतो.
ना उंची - ना शरीरयष्टी पण आवाजात रामपुरीची धार असलेला लक्षाभाय आठवतो.
रावळगांव, शेंगदाणे खायचे ते दिवस.
शुक्रवार आला की संतोषीमातेचा प्रसाद म्हणून साईनाथ जगदाळेकडचे ते बर्फीले दिवस आठवतात.
सणासुदीला एल्ली लाजो पल्ली लाजो पानसुपारी पन्नाविडा लावजो रे मारवाडा म्हणत माळा दणकावून सोडायचे ते महीला वर्गाचे ते दिवस आठवतात.
उद्या भंगीवाड्यावर अटॅक करायचाय म्हटल्यावर स्वयंघोषित भायलोक दगडी, बाटल्या ट्युब, बल्ब गोणत्यात गोळा करुन दुपारी दोन, तीन वाजू दे... भंगीवाड्या बरोबर होणाऱ्या मारामाऱीते दिवस. शिवनेरी गच्ची गडावरुन खाली तुफानी दगडफेक करणारे ते दिवस. दगडी संपल्यावर लोकांच्या दरवाजावरचे बल्ब, टमरेलं, चपला काढून भंगीवाड्यावर फेकून मारणारा, सर्वांच्या मदतीला धावणारा पभ्या मसुरकर आठवतो.
ऐनाक बैनाकला पैसे देत नाही म्हणून त्या लोकांच्या दरवाजाला घुशी बांधणारा मस्तीखोर पभ्या मसुरकर आठवतो.
कोल्हापुरी बाजीराव बनून धमाल उडवणारा बुवा बारटक्केची अदाकारी अन सोबतीला ‘सुंदरी’ बनलेला सुनील गरुडची नखरेल चाल आठवते.
बारसं असो, सत्यनारायणाची पुजा असो, रेकॅार्ड डान्सवर दिलखेच नृत्य करणारा सुनील गरुड आणि स्पेशल आयटम ‘केवा’ नजरेसमोरुन हटत नाही.
दता शिरोडकरचा एस पी बालसुब्रमण्यमच्या जवळ जाणारा मधुर दक्षिणी आवाज, त्याचवेळी सहदेव कासकर यांची भावगीतं, भक्तीगीत गायनाने सारेजण तल्लीन होऊन जात.
मला पभ्या मसुरकर, पभ्याची बहीण पमा, राजु पार्टे, सरदारीनभाभी यांना रणजीत स्टुडीओत “हमारा संसार “ या हिंदी सिनेमात काम करायला घेऊन जाणारे अन्नुचे बाबा आठवतात. त्यांनी अण्णाच्या दुकानातून दिलेली चिमणी पाखरांची डीजाईन असलेल्या बिस्कीटांची चव आजही अन्नुच्या बाबांच्या प्रेमळपणाची साक्ष देत.
एरीयात कुठला सिनेमा आहे ती खबर देणारा खबरी हेमंत राऊळ आणि अर्ध्या चड्डीबॅाडीवर लाल मैदानापासून गणेश गल्लीपर्यंत आमचा म्होरक्या आबा मसेकर, नाना बिडये सोबत ८ ते १० जणांचं सिनेमा बघायला जाणं म्हणजे पिकनिकपेक्षा भारी होतं.
`कब क्यु और कहा' सिनेमा लाल मैदानात रात्री पाहून आल्यावर आपल्या बिल्डींगखाली मैताच्यावेळची फुलं, पानं, ओली चादर पडलेली पाहून एका मिनिटात पाचवा माळा गाठणारे आमच्या सारखे आम्हीच.
गॅलरीत झोपलेल्या चाळकेच्या चादरीला काळा धागा बांधून जिन्यावरुन त्यांच्या अंगावरची चादर सरकवणाऱ्या उंगल्या आठवतात.
भाऊ मोरे यांच्या घरी श्रावणात ग्रंथ वाचनाचा कार्यक्रम मोठ्या उत्साहाने साजरा व्हायचा. प्रत्येकाच्या घरुन चहाचा वाटप व्हायचं. ते श्रावणाचे दिवस म्हणजे पाचवा माळ्यावर भक्तीमय स्वरुप असायचे. सुनील कांबळीच्या खणखणीत आवाजातील ग्रंथवाचन आणि त्याचे निरुपण करणारे काका (त्यांत नाव लक्षात नाही) आठवतात. सुश्राव्य भजनाने ग्रंथ समाप्ती व्हायची.
खरंच ते बालपण, ते तारुण्य मातीशी घट्ट वीण बांधून होतं. हातापायांना मातीशी बांधीलकी होती म्हणून मातीला सुगंधी वास होता. भेटीगाठीत मित्रांचा सहवास होता.
लागलं, खरचटलं तरी भुसभुशीत माती जखमेवर टाकून बिनदिक्कीत चालण्याचे ते दिवस होते.
दादरची शिंदवाडी, ट्रान्झीट कॅम्पची शिंदेवाडी, दादरची शिवनेरी या तीनही ठिकाणी आपल्या चाळीने नावलौकीक जपला. एक तरी मनुष्य भेटतोच भेटतो नी म्हणतो की अरे तु जुन्या शिंदेवाडीतला, अरे तू शिवनेरीत राहतो म्हणजे कबड्डी होतात तिथे. उर भरुन येतो.
पावसाने आणि बाहेरगावी स्थलांतर केलेल्या चाळीतील कुटुंबांनी आजही चाळीशी जोडलेली नाळ तोडली नाही.
वर्षाला चार महिने पडणारा पाऊसही चाळीभोवती कंबरे इतकं पाणी तुंबवून चाळीला भेटून जातो. चाळीतून बाहेरगावी राहायला गेलेली कुटुंबेही एकदा तरी चाळीला काहीतरी निमित्त काढून भेटतातच. आता दिवस कसेतरी ढकलायचे म्हणत शरीराचं कॅांक्रीट झालं. शरीराला आजारांचे खड्डे जाणवू लागले. शहर बदललं, थोडी संस्कृतीही बदलली, मातीनेही वास बदलला. हृदयमनाची भेट कानांनी काबीज केली. जगण्याच्या त्या हृदयआठवणी चार्जर लावून कान आठवणी ऐकू लागला.
शिंदेवाडी शिवनेरीच्या आठवणींच्या झोपाळ्यावर अलगद बसताना प्रत्येक झोक्याला एक एक आठवणीने मनाचे कवडसे उघडू लागतात.
-------------------
-स्वर्गीय राजेंद्र राऊत (बुधवळेकर) यांनी हे लेख लिहिले आहेत!
